• USD 468.56

  • EUR 497.56

  • RUB 7.3

  • CNY 67.18

29 Наурыз, 18:59:34
Алматы
+35°

06 Наурыз, 2018 Әлеумет

Тіл - ұлттың айманы

Мадениет – әлемнің жұлдызы, адамдықтың айғағы, тарихтың қымбаты; өркениет – мадениеттің жұлдызы, халықтың үлгісі, дәурдың сымбаты

Мадениет – әлемнің жұлдызы, адамдықтың айғағы, тарихтың қымбаты; өркениет – мадениеттің жұлдызы, халықтың үлгісі, дәурдың сымбаты. Сондықтан, әрқандай ұлт өзге ұлттың өркениетінен әсерленсе дамиды, мадениетін қалыпында қабылдаса керіне кетеді. Өйткені, өлі қабылдау – қанық мадениетінен жеріп, өзіне үйлеспей құнын жоғалтатын мадениетке сорланғаннан болады. Мұнда, тіл мадениеті аса қауыпты, шартсыз жетектеп әкетеді. Ол – барлық тірлікке икемдеу бағыш ойнайтын сепсал.

Ғасыр ілгері қазақ бөгде қоғамды шұғыл әрі еріксіз қабылдады. Мәдениет дауылына ұшырады. Есеңгреп мадениеттың негіз, өркениеттің өнеге екенін айрып ескеруге ебі келмеді. Өзегелердің өркениетті енді таңдап, жалпластруға жаңадан аттанғанын аңғармай қалды. Өзге ұлттан тамаша өтседе екпінді дүмпуге шыдамай, өзін-өзі негізсіз халық санады; үлгі-өнегесіне ұялыпта өксіпте қарап, мысын құртқалы келген мадениетке махабатын бұрып салды. Өзін мұқап өткен Абайды хакім, барлық орысты Ленин екен деп таныды.

Дегенмен, болмыс күйі кетпей тұрғанда 90 пайым қазақ жаңылмаған, «Алаш орда» туын тіктеп, жеміс-жеңіс өркениеттерін амандауға тырысқан. 10 пайым ұшқалақ қана қазақи жаралмыш – төл негізін жазғырып ортаға шыққан. Бірден саясатқа опалы, атқаруға шөгел жандар тәрізденіп, жаңа өкіметке мүриттіктерін(мөр ит) аңғартқан. Иа, осы орайда ақылдан жұрдай сол бажырайғандардан қоғам дереу пайдаланған. Ал, барлық іс – тәртіп сонау Маскеуде дайындалып келетін, орыс қылығы өркендеткен тіл қызыметтің абройлы шарты іспетті болған. Сол үшін де белсенділер өзі түсінбейтін ережелерді бұтып-шатсада халыққа тықпалаудан арланбаған. Ұлтқа кесел көмескі қатерлермен санаспай-ақ аукеленген. Бәлкім, жеңіл мінездер ер боларлық қабілеттері жоқтығынан жатқа қолқанат болғанда шығар. Әйтеуір, тұңғыш дәуірлік қалам соларға тип, анатіл өздігінен шұбарланған. Енді                                                                                                                         осыдан кейын барып, қалған қазақ жаңыла бастаған. Себебі, шұбар – тілдің пірі, ойдың жыры сияқтанып қызықтырған; халықтық кеңсе, борышты меке ғажайып атауымен сесті көрінген; түрлі аухат, түрлі жаңалық бейсана атымен тілсім ұғылған. Тіпті, бар дүние орыс парасатының жауһарындай аңғарылып, олардың амалниеті жалпы ел назарын жаулап алған. Сөйтіп, бөтен тіл иесін өткір де өнерлі меңзеп, оларды ұстаз тұтуға бәрын бейімдеп жіберген. Біртіндеп «қазақша жүру сөлекет, орысша жүру ғаламат», - құлтаным түйсігін қалыптастырған. Сонымен, меншікті мадениетте жасау жабайлық, ортақ мадениетте жасау дәуірлік саналып, ақыры, қазақ біткен өңінде бүзіп қойған. Атын ұмытпағанмен зытын ұмытқан. Тек, тәуелсіздік тууы желбіреген соң барып, жеке қанын есіне әрең келтірген. Әрине мадениет салауат үшін керек. Бірақ, босқа елпек мінезді, табиғаты өзін дамтуға жаралмаған маймыл құсау тажал тимеген өлім!

Кезінде қазақ дүниенің жалпақ қақ ортасына ешкімді аттатпаған. Тілі қалай болсады өзіде солай босап, әдеттегі ұлттық елеуіне де татымай қалды. Әншейін тілі(тағдыры) тоқырап, қарапайым бұқара қорынып жүрсе, оларды қоғам есіркегендер бейкүна желкелеп тұрды. Бір қазақта акімиятты -  акімиятсыз екі ұлттың күндес мадениеті қатар жасап, бірінің қылығынан бірі түңіліп, жиркеніп өтті. Әрине, жалпы қазақ біріне-бірі салқын қанды көріне берген соң, аяағы, өзіне-өзі алаятын ұлт болған. Әуелі, өзінен өзі кері кеткеніне ерегескендей, барлық қоңыр жүзді қазақи мадениетті болсада, тұтас орта – батыс азия қазақша сөйлеп тұрсада дүние қырың қараған. Ұланқайыр жаһан тархы кімнің тілінде қатпарланғанын сезіп тұрып, олжа туған көлік – қашырға ұқсас мәміле жасаған. Ежелден рахат бұйырмаған тағы, ғылыммен дамуды білмейтін көшпенді тайпалар деген. Амалиятта, ертеде орта – батыс азияға Аққазы(Қазы ақ) халқы қожа болғалы әбден түсінікті еді. Бертінде ғана қазақ шапқын асқына-асқына қазақылықтан ауып, азия аумағында түлі сипатты беткей пайда қылған. Кіріккен шата ұлыстар (Бекарыс-сарт жүзі) аман жанбағыстың қамымен бөлектеніп кеткен. Қазақтың жартысы(Жанарыс – үйсін жүзі) әлемдік тарихи зоралып мұңғұл ұлтын қалыптастырған; жартысы (Ақарыс – найман жүзі) Шыңғысханды азғындаған кәпір санап қарсыласқандықтан,  үркін-қашқын өмірге біржолата шектелген. Тіпті, олардан тұқым қалмай қала жаздаған. Сөйтіп, тағдырлас халықтар 40 жылдық соғыс – апатта сатқ(ғ)ын, азғын, тозғын, -  сынды абирсіз үш жүзге айланып «Қазақ» атауы тарих бетінен өздігінен түсіп қалған. Яғни, жалпы орта – батыс азия халқы біріншіден, дағдылы кәсіп-шаруасы мен ғылми өндіріс шеберлігінен мақұрым болған; екіншіден, ұлыстар түрлі орта әсерінен аз парықты тіл-діл қалыптастырып, уақыт өте бірін-бірі танымай қалған. Демек, сол ұзақ қырғын салдарынан қазақтың жазуы қаңғырып, талай тілі назардан ұшқан. Саяси, мадени тілдерін көне көршілері бұрынғысынша қолданып жүре берген. Баспа шеберкүші аяқтап, қалған тілінің ғарпы, буыны, ырғағы, ... кейінгі тұз тірлігіне бағынып өзгере берген. Ал, осы хиқаяттарды бір ғасыр алда айгілеуге бекінген зиялы (зиін әлі-енергиясы талант) қазақ көп болған. Өкінерлігі ол шақта күшті ел тарихын ақиқаттау мемілекеттің мүддеге кесірлі еді. Алаңдаған үкімет негізін келемеждеушілерді куаттап, оларға алаятындарды қағып тұрған. Әсіресе, ұлттың бар киесі – ана тілді аластауға қилы-қилы шара қолданған. Бірақ, ең өкініштісі ешқандай қауып көзге білінбей, орыс сауаты кәдімгі үлі мұратпен қызмет көрсетіп жатқандай өзіне тартқан. Сол себепті, тіл азса діл тозатынын еш қазақ аңғармай тарихтың айнасы, ұлттың жаны ана тіл екенін ұмып та кеткен. Бар қырсықты өздерінен ғана көріп, сауат қалай шақырса солай жүрген. Сүите-сүите орыс ниеттенып кетып, ата-бабасының жалпы ғылми тілін басқалардікі танитын моиынсал мінез жабысқан; өз азаматын ұлтан, өзге азаматын сұлтан санайтын өлік ұждан жуқтырган. Бүгін де қазақтын біреуі жарқын жұмыс жасасада қаны бір қазағына жараспай көрінеді, қолдау таппайды! ....

Ұлттың бар болмысы тілінде. Сондықтан, тілін ұмытқан халық өзінде ұмытады, өзін өзгеге таныта алмайды. Әдетте, «тай» журнағын еш қазақ білмейдіде іластай, құжыртай, жырынтай секілді өз сөздерін мұңғыл тілі деп мойындайды. Ол зат не қубылыстың сан, шама, көлем, пйғыл, ауқым, нарық, әсер .... бағамдарын пайымдайтын қазақша тіл ғой. Ендеше, осы орайда азғантай (аз ғана тай) сөз тізуді қажет деп білдім.

Қазақ – бйәділ, сүндетті қазақ-міндетті түрік (бүрік емес) Ясукай (қытайша) – жасылғай (нажағай), Теміршін – нағыз құрыш, Шыңғысхан – шың қысқан, Мүңғыл – мүң қыл (Жанарыс ұраны), кішкентай – күш кем тай, күйкентай – күй кем тай, Іластай – ұластай, құжыртай – құр жыра тай, жырынтай – су есіп қысаң болған аңғар (жырынды тай), бәкра-тәкра (нықтау, пысықтау), Найман – айман (обыраз), науан-ауан, науырыз – науан ірі уыз (жаңа жылдың уыз күндерін ел болып тойлау ірі-ұлы іс мереке), Қожанасір – өктем тәсір, Әпенде – әр пенде (қожекең бір пенде емес), дала – пішінсіз байтақ (дала-дұла), қала – негіз қала, шаһар – шах һар (шах – жан. Мысалы: арбаның жаны, биліктің жаны – щах. Шах барда арбаға еш нәрсе, хандыққа еш жау шах келмейді. Ал, һар – айбатты рух.), күйме – жасыма, кеме – хоштас (ақырет), кемер – кеме жер (ақырет жер, порт), сурет – су ірі бет ( кіршіксіз ұлы тұлға), рәсім – ірі әр сім ( түрлі құнды түс-сымбаттағы сызба), мейрам – мейршам ( концерт), баспақ – аманда ( әскери майор), басқақ – текте (сақ майор), сақаба – сақа баба (әрми маршал), мұдүр – тоқта (жи, ұйымдастыр, секратар), тәптіш – пұқта (прокротура),.... Демек, бұдан қазақ тіліне мән бермеген орайда, көркі тілдерін талайлар меншіктеніп марқайғанын түсінуге болады. Алайда, айтарым тағы сол, бас қырсық әлгі 10 сауясыздардан келген болатын, олар тасқын болып жеткен Маркс-Ленин ұран-құрандарын жат тілмен мақтанған. Сонда, ұқпайтын тіл дүрілдеп тұрған заманды таңсана меңзеп, өзінің ақтірлік қоғамын өркениеттендіріп жатқанын бірде бір қазақ сезбеген. Есесіне өз-өзінен тартыншақтап, жаттың емеуріне жапақтап қалған. Орыссыз күндері қараң сияқтанып, рушыл кесел, болысшыл мешел халық екенбіз деп бірден мойындай салған. Соның қырсығынан орысты зор, қазақты қор санайтындардың көзқарасы қожа, тілі ем көрінетін қоғамды дерт шалған.

Маркс, Ленин халықты хош ететін баяғы қазақ қоғамын армандап ілім жаратқан. Өйткені, ақтірлік қоғамда елдік намыс жік-тап, ерлік намыс бөзек-мазақ болғызбаған; ортақ дастархан аса ұлық, халықтық еріккүй аса әділ атқарылған; бірін-бірі езбек тұрмақ, тұтас ұлт бір шаңырақтың адамындай өткен. енді адамзатқа бұдан артық не керек! Әлбетте, ол екі алып қазақтан басқа елдегі ақсүйек-құлдарды, төрешіл-жарлыларды, зорагер пақырларды, мүддеқой-тақырларды екі ірі тапқа жіктеп, бір тап бір тапты айауға мүмкіндік бермейтін бағдарниет жасаған. Әділ құндылықтан есе көрмеген әлемдегі бедел, мүлкі жоқ жалаңдарды қызыл туға бірігіңдер деген. Жалаңдарға ұйтқы – барабар жүз ұйымын құрған. Мүддетірлік (дәстүртірлік) қоғамын аударып, ортақтірлік қоғамын орнатып, сол арқылы ортақмүлік қоғамға жетуді мақсат тұтқан. Кәдімгідей қазақша жасауға сара жол іздеген. Бірақ, бөтен тіл емес өз тілін жеттік білмейтін жеңілтектер ақы мақтау алуды ғана білген. Оның үстіне оларға қоғам есе бергенде есірік қоса тиген. «Ақжан мүшесі» деп қойғанға, өз қолдарымен ұлтжан қандастарына «кержан» қалпағын кигізіп қағынған. Аз болсада ұшан жаһанды тартып алып, ұлы бірлігімен қорғаған парасатты халықты түсінетін саясаткерлердің басын қатырған. Қысқасы, ақымақтар кім-кіміне үргізіп тұрғанында үқпай, ұлтты толқытып, орыстандыру мүддесіне мұрындық болған.

Менше, қазақ тілі батыстан мың жыл бұрын камалына толысып алғандай. Мәселен, ықтысат – нықты сан ат (маңызды, нақ, жанды және марка) үш сөздің бірікпесы. Аса өркениетті атау. Бірақ, сор түрткенде бір қазақ ықтысатты орын, ықтысаты кұшты, .... дегісі келмейді.  Жанды құн, жанды өнім, жаны дамыған, күйреген,..... деседе ұлт рухы атқан оқтай әсер еді. Күйетінің қазақша түк мән бермей меңіреу қылатын экономиканы бабасындай көреді. Бұл не үшін? 1. Экономиканы – иесі қожайын ұжданмен қолданып, өзіне мойынсал ететінін алғашқы ақылсыздар аңғармаған. 2. Бар қазақ қоғамдық бұғауға байланып, өзімен өзгенің ұлттық өресін бірдей білуге тисті азаматтықтарынан айрылған. Әрине, сол екі сепсалдан ұлттық нарықтың ажары, ұлт тағдырының арқауы ана тіл жетім қалған. Аманаты көркеймей аруах жүдеп, дұспан табасынан ұрпақ жасып ата жігер құм болған. Ұғылан сезімді қоздыратын ұлт мадениеті өшкіндеп, ақырында қазақ ұлтша дамуды ойлайтын санасы қалмай, сыртқа жылы, ішке салқын қабақ танытатын ел болып тынған.

 Бір түлікте: қой, қошқар, саулық, наста, ту, дөнен, құнан, ісек, тұсақ, тоқты, бағлан, қошақан, қозы. -  деген қазақша 13 атау бар. Осы 13 түрлі малды жүз неше мың түмен қытай «қой» дей салады. тілі жаңа шыққан бала құсап. Ауз тілі мен жазба тілі жер мен көк. Затты көзбен парықтайдыда көңілдерін әріппен нұсқалайды. Содан шығар бұқарасы сауатсыз, бұсарасы ғана сауатты болаы. Өзара сөз-ойларын тіке түсінбей, бір демге бір сағат мыжыйды. Аумақ-аумақта қазақтар(түркілер)ұқсас айрым-айрым әуезі тағы бар, түгел жерлік тілдерімен бөлек-бөлек сөйлейді. Ал, адамның миының жетпейтіні, дұниеның 5/1 жан санын ұстайтын жәнеде бір ғана ұлт – хантай. Мүмкін, қыруар ұлтты мықтылығынан бағындырып көбейген деушілер де бар болар. Іс жұзінде, өз көлеңкесінен кұманданып қорқатын үрейсіз халық. 1949-жылға дейін өзінен патша болмаған. Гәп, өмір жазу қажетсіне бастағанда, олар елден бұрын затты беинелеп әріп жасаған. Затты бейнелеу оңай әрі қызық болғансоң. Бұл тапқырлыққа естіп-көріп ұққан алыс-жақын қауымдарда еліктеген. Сүитіп, ел жаңадан затты  бейнелей бастағанда,  ерте қамданған қауым бір зат, бір сөзге бір әріп арнап ұлгірген. Жазуын қоғамға шамалы болсада жаратып, жазба қажетті өзіндік қанағаттандырған. Қоғамда тіл жазуды абройлы қызмет атап, дарындыларын аиырықша құрметтеген. Енді осы екі парпсаттық әсерден кейін, кенет басқа қауымдағы әріп құмарлардын бөлек жазу жаратуға зауқылары соқпай қалған. Қайта,өркенйетке деген құштарлықтары артып, жазба қайнар мәдениетіне ортақ ат салысып жіберген. Ақыры ұрпақтан ұрпаққа жалғасқан мол дарын кұш бір әріптің бойына неше дұнйені сиғызып, әр қандай жаңалықты екі әріппен ғана білдіретін ғылым­-қағйдалы сөздік жаратқан. Барлық жанның бір аңғар тұсінігі мен бір тұлға қоғамдық қатынасын қамтамасыз еткен. Дәл осы уақытқа жеткенде ұлық шах – Чың хуй тегі, тілі басқа-басқа болсада жазуы сабақтас жалпы халық Хантай деген бір тұтас ұлт болсын – деп, жарлық шығарған. (Жаңа ерадан бұрын 87-жылы күйеуі Хан у ди өліп, ұлы мұра патша болған соң, Хантай - азамат мағынасында, ал хан – хандықтың аты, патышаның тегі). Ол заманда хан жарлығы құдай жарлығынанда күшті тиетіні әркімге аян. Оның үстіне, бұған дейін ауыз жаппайтын  тіл, миға симайтын әріп араласқан халықтарды түгел бір сіңай ділге бейімдеп болған. бәрінде құлақпен кітапқа құнықтырып, сөз – жұмыс – ақшаны көпсінбейтін нысапсыз сақ мінез силап үлгірген. Бас мүдде үшін қайда жүрседе, қалай азсада арланбайтын ұжданға тәрбиелеп біткен. Әрине, ұлт деген – біріңғай тіл, бірсіңай ділді халық. Бүгінде дүниеге сол бір ыңғай тіл, бір сыңай діл бірлігімен зор ықпал тіктеде. Ал, керісінше қазақтың өркенді тілі елпек – бейғамдықтан шүнтип, бар ажарын қайтарды. Қу санада жоқ тіл өзін осал өзгені мықты санайтын жасық мінезге тәрбиеледі. Ұлттық мадениетке баспайтын көткеншектік пайда қылды. Сонымен. Қайран қазақ ұлттық діл бірлігін бүлдіретін іс әрекетпен керіне жасады. Өзгелер жаңа дүниесіне үлгіріп жатты. Дегенмен, қызғанба да қызықпа, қарқылдап тұрып мазақта, олар кісіден горы жалғанға бейім үйреншікті жолдарын жаңалай алмады. Күнде ақырзаман тудырып жатқан ықтысатқа табынып, ұлттық, тіпті, адамдық қасиеттерінен жаңылды!

Тіл – тірліктің теңдіккүй әл мадениеті. Сонсоң да қазақи сапа баяғыда оңіп болған. Бүгінгі ана тілі мемілекеттік беделге көтерілді дегенмен, ол әншейін жамағаттық ұран ғана. Әр қазақ мақсат мүддеден шет тілсіз шығам деп ойламайды. Жаттың бейсауат қылығына елігіп – желігіуден басқаны қойған. Қоғам, кеңсе, ұйым, меке, шен, мансап, мартебе, қызымет, касіп, шаруа, еңбек, сайман, жабдық, бұйым, ... бәрі-бәрі өзге тілде. Үкіметте тылқау болып қалған халыққа орыс тілі ресіми, ағылшын тілі ғылыми деп үгіттеуден ұйалмаған. Қай қазақ тіл-ділінен айнымай жасай алмақ!? Қазақстан дәулеті 130 елтайға қайтып айманды қожа болмақ!?

Тіл дамымай діл, діл дамымай ұлт дамымайды. Өйткені, тіл – рухани күй, мадени қор; діл – адами мінез, тарихи құлық. Ендеше, нағыз тәуелсіздік рух азаттығы. Ойлан елім!!!  

Әділ Санатбек

"Қамшы" сілтейді

Қате тапсаңыз, қажетті бөлікті таңдап ctrl+enter басыңыз.

Пікір қалдыру

пікір