07 Маусым, 2017 Ұлт болмысы
«Ұлт болмысы әдеби сыйлығы» байқауына (драматургия)
Жасырын аты: Қалыс
Қатынасушылар:
Әлихан Бөкейханұв
Ахмет Байтұрсынов
Сәкен Сейфулин
Бейімбет Майлин
Ілиас Жансүгіров
Міржақып Дулатов
Мүстафа Шоқай
Мағжан Жұмабай
Мұхаметжан Тынышбай
Гүлжамал – Бейімбеттің әйелі
Фәтима – Ілиастың әйелі
Гүлбәһірам – Сәкеннің әйелі
Оқиғаны хабарлаушы – диектор, тергеуші, жазалаушы, алаш арыстарының балалары, көпшілік.
БІРІНШІ ПЕРДЕ
БІРІНШІ КӨРІНІС
Семей қаласы. 1905 жыл. Аспан ала бұлытты. Әуеде аққулар ұшып барады. Әлихан Бөкейханұвтың пәтері. Әлихан қазақтың «Батырлар жырын» оқып отырады. Есік қағып үйге Ахмет Байтұрсын кіреді.
Ә л и х а н (орнынан тұрып, оқып отырған кітабынының бетін жауыпқояды) О – о... Ахмет келдің бе, сөзіңде тұратын керемет жақсы қасиетің бар-ау сенің. Сағат емес, минотты қалт жібермейсің.
А х ы м е т (Әлиханға қарама қарсы отыра беріп) Сөзінде тұрмаған адам кімге болса да опа бермейді ғой Әлеке. Атам қазақ жүйелі сөзге тоқтаған. Берген уәде, серттен таймаған. Осындай қазақ мінезі дарымаған ұрпағының туған халқына мейірі болмайды-ау! Ұлт сатқыны сондайлардан шықпай ма?
Ә л и х а н (басын изеп) Рас айтасың Ахмет, қазақтың «Батырлар жырын» қайталап оқып шықтым, шүңетіне үңілген сайын тереңдей береді екен.
А х м е т. Қайталай оқығанда қандай әсерде болдыңыз?
Ә л и х а н. Ойлап көрсем, жаулары батыр болмаған елден, нағыз батыр шығуы екіталай көрінеді. Қазақтың жау елінің адамдарынан туған батырлары да, өзінің туған халқының амандығын, жерін, мал-жанын аман сақтап қалу үшін, қан кешеді екен. Өзге елді өзіне бағындырып, жерін, байлығын басып алып, өз елін көркейтуге жанын салатын сияқты.
А х ы м е т. Қазақтың жаулары да, өз ішінде біріне-бірі опалы, берекелі болғанда ғана жеңіске жеткен емес пе?
Ә л и х а н. Иә, солай, қазақ халқының тарихында сансыз қан төгіс болғаны мәлім. Берекесі қашқан елдің батырлары да қарсыласынан ойсырай жеңілгеніне тарлан тарих куа! Елдің іштей бүлінуінің басты себебі – туған халқына опасыздық пен жауға сатылып кетушілердің кесрінен. «Батырлар жырын» қайталай оқығанда, соны терең түсіндім.
А х ы м е т. «Ғашықтық жырларындағы» шынайы махаббатты өмір шындығы деуге бола ма Әлеке сізше?
Ә л и х а н. Сауыт киіп, найза ұстаған батырлар да сүйген жарын жау қолынан құтқару үшін қара басын бәйтіккен. Сүиген жары да, ғашығына опалы болғандықтан, жанын қиған ғой? Қызжібек пен Төлегеннің махаббатын неге шынайы махаббат демейміз?Бірақ мұндай кейіпкерлер шынайы өмірде сирек кездеседі. Олар – ерекше жандар.
А х м е т. Қазіргі адамдардан «Ғашықтық жырларындағы» сияқты кейіпкер шыға қоя ма?
Ә л и х а н. Шықпайды деуге де болмас, қазақ түгелдей жойылып кетпесе, ұлттық мінез бүтіндей өзгере қоймас. Мәңгі жасайды әлі де.
А х м е т. Оныңызға келісемін, Әлеке. Біз де құлдықтың құрығы мойнынан түспей жүрген қазағымызды құлдықтан құтылдыру жолында жігерімізді жанып жатырмыз. Сіз Семей конистуциялық партиясының (кадеттер) мүшесі болғансыз. Оның қазақ бөлімшесін құру мақсатында, Оралда, Семейде жиналыстар өткіздіңіз. Қарқаралыда патша үкіметінің отаршылдық саясатына қарсы өткен қозғалысқа қатынасып, 14500 адам қол қойған петициясын ұйымдастырушылардың бірі болдыңыз. Мұны неге батырлық демейміз?
Ә л и х а н (басын шайқап) Бұл түпкі мақсаттың бастамасы ғана. Батырлық, ерлік шыңының баурайында жүрміз әлі.
А х м е т. Биыл Семей облысы қазақтарының атынан 1- інші мемлекеттік думаға депутат болып сайландыңыз. Оған да қуаныш қып жатырмыз бәріміз. Құйтұрқы саясаттың құйын білу үшін – соның төңерегінен табылу керек қой әрине. Бұл беталысыңыз баянды болса екен. Онді дума жұмысына араласатын боларсыз.
ЕКІНШІ КӨРІНІС
Үрейлі музыка естіліп, есік қағылады. Екі милиция кіреді. Түстері суық. Секіре басып, едірең-едірең етеді.
- М и л и ц и я (қалтасынан бір бет қағазды алып) Мына қағаз – дала өлкесі генарал – губернаторының жарлығы. Әлихан Бөкейханов үш ай түрмеде отыратын болдыңыз. Павладар абақтысына барасыз...
Ә л и х а н (ажырая қарап) Неліктен қамаламын?
2 – М и л и ц и я. Неліктен екенін біз қайдан білеміз? Біз – бұйрықты атқарушылармыз. Неліктен екенін тергеушіден сұрарсыз.Дайындалыңыз дереу!
Ә л и х а н. Ой, азаматтар-ау, соттың тергеуінсіз, генарал – губернатор жарлық жасамаушы еді ғой? Мұнда бір түсініспестік бар шығар?
1 – М и л и ц и я (Қолындағы қағазды Әлиханға ұстатады. Қағазға Ахмет те үңіледі)
А х м е т. Мұндай да сұмдық болама екен?! Кеше ғана Семей облысы қазақтарынаң атанан 1– інші мемлекеттік думаға депутат болып сайланған адамды арада біршеше күн өтпей жатып, соттың тергеуінсіз, қылмысын анықтамай, абақтыға отырғызуға бола ма? Мұндай заңсыз жарлықты шығаруға генарал – губернатордың батылы қалай барады? Бұл жарлықта бір шикілік бар азататтар...
2 – М и л и ц и я. Шикілік-пикілігіңізді өзіңіз анықтап алыңыз, біз жарлықты атқаруға міндеттіміз.
(Милициялар Әлиханның қолына кулеткі салады. Асүйден Әлиханның әйелі шығып, оларға қарсылық білдіреді).
Ә й е л (жыламсырап) Әй-й... сендер аты-жөні жоқ, Әлиханды абақтыға апарып қамауға қалайша алып кеткелі жатырсыңдар? Жоғалыңдар ары!
1 – М и л и ц и я (әйелдің кеудесінен итеріп жібеіп) Генерал – Губернатордың жарлығын атқаруға қарсылық жасайтын сен кім едің? Қабаған қаншық!..
(Әлиханның әйелі милицияның жағасына жармасады. Олар әйелді ұрып жығып, Әлиханды алып кетеді).
Шымылдық
ЕКІНШІ ПЕРДЕ
ҮШІНШІ КӨРІНІС
Алматы. 1917 жыл, шілде. Күн шайдай ашық. Декорацияда қазақ даласының көрнекті табиғат көріністері байқалады. Көлде жүзген аққулар сыңсып, тоғайда бұлбұл сайрайды. Жиналыс өтетін залға қазақ зиялы қауымы, ақын-жазушылар жинала бастайды.
Д и к то р д а у с ы. Ғұлама ғалым, орман танушы, аудармашы, әдебиет танушы, қоғам қайраткері Әлихан Нұрмұхаметұлы, Бөкейханов 1870 жылы, наурыздың 5- күні Семей облысы, Қарқаралы уезі, Тоқырау болысының 7- інші аулында дүниеге келген. Ататегі Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошыдан тарайтын төре тұқымы. Арғы атасы атақты Көкжал Барақ. Қазақтың соңғы хандарының бірі Бөкейхан осы Көкжал Барақтың баласы. Бөкейден Батыр, одан Мырзатай, онан Әлиханның әкесі Нұрмұхамед. Ол ауылда бастауыш мектепті бітірген соң, Қарқаралы қаласының үш жылдық училищесін жақсы бітіріп, Омбының техникалық училищесіне қабылданып, оны бітірген соң, Ресейдің астанасы Санк-Петербургке барып, орман шауашылығы институтына түседі. Онда студеніттердің саяси, әдеби, экономикалық үйірмелердің жұмысына араласып, студеніттік толқуларға қатынасады. Екі ғасыр Ресей империясының қоластында отырған халқының ауыр тағдыры оны қатты толғандырады. Халқына білім мен мәдениет қажет екенін сезінеді. Әлихан оқуын тауысып, Омбыға келгенде, Ресей империясының қазақ даласына жүргізген отаршылдық саясатына деген көзқарасы қалыптасқан прогресшіл бағыттағы зиялылармен, жер аударылғандармен тіл табысады. «Халық бостандығы» партиясының қатарына өтіп, қазақ зиялыларының басын құрап, оысы партияның шағын тобын ұйымдастырады.
(Диктордың даусы бәсеңдеп, жиналыс залында отырғандар Әлихан туралы «Алаш» партиясы және оның қозғалысы жөнінде ой бөлісіп отырады).
А х м е т (қасындағыларға барлай қарап) «Алаш» қозғалысы саяси ұйым іретінде, осы жолғы қазақ съезде шаңырақ көтергелі отырмыз. Менше «Алаш» партиясының төрағасы болуға Әлихан Бөкейханов лайық. Қауым халқы да оның қазақ үшін сіңірген еңбектерін, арман-мақсаттарын айтып жатыр. Оның алашорда партиясының тізгінін ұстауға қалай қарайсыңдар азаматтар?
М ү с т а ф а Ш о қ а й (қасындағыларға мойнын бұрып) Мен Ахмет Байтұрсыновтың көзқарасына қосыламын. Алаш партиясына төраға болуға Әлихан лайық әрине. Қазақтың басын оңға қарату жолында жүрегін аузына тістеп жүр Бөкейханов. Сонысы үшін - үш мәртебе түрмеге отырды. Дала өлкесі Генарал – Губернаторның жалығымен, соттың тергеуінсір үш ай түрмеге отырғаннан кейін, Санк – Петербурға кеткенде, дума патшаның үкімімен тарап, соған бола нараздық ереуіліне шыққандығы үшін, Әлихан Санк-Петербурк сот палатасының төтенше мәжілісінің шешімімен, тағы үш ай Семей түрмесіне отырды емес пе?
М ұ х а м е т ж а н Т ы н ы ш б а е в. Мен де бөтен ойа емеспін. Ахмет пен Мүстафа дұрыс айтады. Алаштың тұғырына әрине Әлихан отыруға тиіс. Қазақ халқының тәуелсіздік алуы үшін – құрбандығына дайын екендігін аңғартады. Бір кездері қазақ даласында екі ағым болған. Әлихан Семей түрмесінен шыққан соң, Самар қаласына жер аударылған. Ол кездері тек ғылыммен айланысып жүрді. 1916 жылы жераударылу мерізімі бітіп, Самардан Орынборға келіп, қаланың қоғамдық саяси ісіне араласты. Қазақ тұрғындары атынан қалалық думаға сайланды. Әлиханға алаштың тізгінін ұстатуға Міржақып, Халел, Жаһанша, сендер не дейсіңдер?
Х а л е л (Міржақыпқа бұрыла қарап) Дулатовтың сөзінің жаны бар, алаштың тұтқасын ұстауға Әлекең тұрғанда, өзге кімді қарастырамыз?
Ж а һ а н ш а. Мен де сендердің пікірлеріңе қосыламын, Әлекең лайық төраға болуға.
(Диктордың даусы қайта көтеріңкі шығып, жиналысқа келгендер үнсіз отырып қалады).
Д и к т о р д а у с ы. 1906 жылы Әлихан Омбыдан шығатын кадеттік «Голес степи», «Омич» және «Иртыш» газеттерінде, 1908 жылы Санкт – Петерборда жарық көрген Менъшевиктік «Товариш» кадеттік «Речъ», «Олово» газеттерінде редакторлық қызыметтер істеді. 1909 жылдан қазіргі 1917 жылға дейін «Дон егіншілік банкі» бөлімшесінде жұмыс істейді. 1911 жылдан бастап «Қазақ» газетін ұйымдастыруда және оның жалпы ұлттық деңгейге көтерілуіне аса зор еңбек сіңірді. Қазақ даласында екі ағым пайда болғаны белгілі, бірі - Бұхар мен Түркістан өлкесіне бетбұрған дәстүршіл пансыламизім ағым. Екіншісі - негізінен батыс өркениетін үлгі еткен жаңашыл пантүркісшіл ағым. Осы екінші ағымның басында Әлихан бастаған ойлы қазақ зиялылары тұрды. Халықтың сана-сезімін оятуға олар бар күш-қуатын жұмсады. Бірақ олардың ойдағыдай жұмыс істеуіне жандармерия басқармасының жансыздары мүмкіндік бермеді. Солардың көрсетуімен Әлихан қуғынға түседі. Кешікпей қамалады. Алдымен Семей түрмесіне түсіп, кейін Самар қаласына жер аударылып, ғылыммен айналысқан. Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Мүсфа Шоқай, Мұхаметжан Тынышбаев, Міржақып Дулатов бастаған қайраткерлер 12 жыл бойы (1905 – 1917 жылдар аралығында) қажырлы еңбек етті. Осы партияның бағдарламалық мақсат-міндеттеріне сай, 1917 жылғы желтоқсанда өткізгелі отырған жалпы қазақ съезі алаш автономиясының немесе қазақ мемілекетін құрғалы отырсыздар. Оның үкіметі алашорданы сайлап, жаңа құрылған мемлекеттің қарулы күштерінің негізі болуға тиісті халық милициясын жасақтау туралы шешім қабылдайсыздар.
(Бір сәт үзіліс болып, жиналысқа келгендер күбірлеседі. Ахмет Байтұрсынов мінбеге көтеріледі).
А х м е т (залда отырғандарға шарлай қарап) Қадірлі ашаш қайратаерлері, алаш автономиясының немесе қазақ мемілекетінің төрағалығына кімді сайлаймыз?
Ә л и х н (орнынан тұрып) Төрағалыққа Мүстафа Шоқайды сайлайық. Оның өресі жетеді төраға болуға.
М ү с т а ф а (ол да орнынан тұрып) Алаш автономиясы (қазақ мемілекетінің) төрағалығына Әлихан Бөкейханов тұрғанда, өз басым төраға болудан бас тартамын.
М ұ х а м е т ж а н. Ой, Ахмет-ау, енді дауысқа сал, бәріміз бірлікке келіп отырмыз, төраға болуға Әлихан Бөкейханды жөн көреміз.
А х м е т. Ендеше, партия төрағасы Әлихан Бөкейханов болсын дегендеріңіз қол көтеріңыз.
(Залда отырғандар түгел қол көтереді).
А х м е т. Қарсы дауыс жоқ болса, Әлихан Бөкейханов Нұрмұхаметұлы қазірден бастап, алаш автономиясы – қазақ мемілекетінің төрағас, көсемі болғандығын жариялаймын!
(Ду қол шапалақ)
А х м е т. Әлихан Бөкейханов төрағаны мінбеге шақырамын! Құрметті ашаш арыстары, енді төрағаның сөзін тыңдайық.
Ә л и х а н (мінбеге көтеріліп) Сүйкті ниеттес қандастар! Маған сеніп, алаш автономиясы – қазақ мемілекетінің төрағалығына сайладыңыздар. Алйда, алаштың тізгін-шылбыры жалғыз менің қолымда болады дей алмаймын. Бұл шылбыр-тізгін түгел алаш арыстарының қолында болады. Алаш партиясын құрып, алашорда үкіметін сайлағанда, тіпті өздеріңіз саяси күрес сахнасына шықтыңыздар. Бүгіннен бастап, аса маңызды үш ұлттық мақсат, мүддені атап айтқанда отарлық кезінде жойылып кеткен ұлттық мемілекетті жиырмасыншы ғасыр басындағы геосаяси жағдайда қалпына келтіруді, оның шаңырағының астына халқымыздың атақонысын яғыни этикалық територясын біріктіруде, осылардың негізінде халқымызды отарлық езгіден құтқаруды және реформа жолымен қазақ қауымын өркениетті елдер қатарына жеткізуді өзімізге басты міндет деп қарауымыз керек. Ауқымды стратегиялық мақсаттарды жүзеге асыруда, тек ұлт қайраткерлері немесе оқыған көзі ашық адамдар ғана емес, қалың бұқараны да жұмылдыру қажет. Сондықтан да, халыққа түсінікті сана-сезімі мен жүрегіне ұялайтын идия ретінде алаш идиясын түсіндіруіміз аса қажет жалпақ жұртқа.
(Ду қол шапалақ)
Ә л и х а н. Қазақ халқының өзгелер тәрізді руға, жүзге, бай мен кедейге жіктелместен, бәрін алты алаш деп санағанымыз жөн. Қазақты жік-жікке бөлмей, бір тұтас ұлт ретінде қарауымыз қажет. Бұл ұсынылған алаш идиясы – ұлттық бірегейліктің идиологиясы.
(Ду қол шапалақ. Әлихан мінбеден түсіп, өзге алаш арыстарының қасына барып отырады).
А х м е т. Енді, ерікті сөзді тыңдайық. Мұқаметжан Тынышбаиевқа сөз беремін.
М ұ х а м е т ж а н «мінбеге көтеріліп) Жаңа ғана құрған партия – үкіметіміздің төрағасы Әлихан Бөкейханов өзінің «Қазақтар» атты очерігінде : «Алаш» миф болсадағы қазақтың ортрқ атасы деп жазған. «Шыңғыс хан бүкіл мемлекетін төрт баласына бөліп берегенде, Дешті қыпшақты, Сібердің күнбатыс жағын, Сарыарқаны, Еділ-Жайық өлкесін үлкен баласы Жошыға беріп еді. Бұл кезде Жошы ұлысына қараған алты рулы ел бар болатын. Сол алты рудың әр қайсысына бөлек, Шыңғыс алты ұран береді. Әр руға өзіне бөлек таңба, ағаш қос береді. Сол күнде бүкіл Жошы ұлысының ұраны – «Алаш» болыпты. «Алаш» деген сөздің лоғат мағнасы – «отан кісісі» деген сөз еді. Мұны бір ақынның Абылайға айтқан өлеңінен де байқауға болады:
«Тақсыр-ау,ұнатсаңыз, алашыңмын,
Ұнатпасаң, жай ғана алашыңмын» депті.
Осы өлеңде, «Алаш» - отан кісісі мағнасында. Яғни «Алаш» деген сөздің өзі жайдан-жай таңдалып алынбаған. Алаштың көсемі ұсынған бұл идия халықтың санасына сіңірілгені әбзал.
(Мұхаметжан мінбеден түсіп орнына барып отырады).
А х м е т. Ендігі ерікті сөздің кезегін Мүстафа Шоқайға берейін.
М ү с т а ф а (мінбеге көтеріле беріп) Қай кезде, қайсы ұлтта болмасын, халық мәдениетінің асқар шыңын, халық санасының шалқар жеңісі мен тұнық тереңін, елінің асқақ арманын, ең жоғары биігін танытатын әпзал есімдері болады. Ғасырлар бойы көшпелі тіршілікті басынан кешірген, бодандықтың босқыны болып, осы ғасырдағы жолайырыққа келген қазақ елінің барлық әрі мен мәні, сәні мен сырын, соры мен бағын терең түсініп, түнектен шығар жол іздеген теңдессіз тарихи тұлға болады. Сол тарихи тұлғаға сәтті сапар, ақжол тілеймін! Біз ерейік соңынан!
(Ду қол шапалақ. Мүстафа орнына барап отырады).
А х м е т. Ерікті сөз кезегі енді Міржақып Дулатовқа беріледі.
М і р ж а қ ы п (мінбеге көтеріліп) Әлихан Бөкейхановты ұлт-азаттық қозғалысының теуериялық негізін қалаушы ғана деп тану жеткіліксіз. Ол жиырмасыншы ғасыр басындағы қалыптасқан геосаяси жағдайда, ұлт-азаттық күрестің жаңа сапалы формасын, яғыни оның саяси түрін қалыптастырып, күрестің осы түрі негізінде елімізді тәуелсіздікке жеткізудің мақсат, мүдделерін айқындап, нақтылауда қажымас қайрат көрсеткен халқымыздың саяси көсемі десек артық кетпейді.
(Ду қол шапалақ)
ТӨРТІНШІ КӨРІНІС
Үшінші көріністегі жиын залы. 1920 жылы. Алаш арыстары бастарын қосады.
Ә л и х а н. Біз 1916 жылғы маусым жарлығына дейін негізінен оқу-ағарту жұмысымен айналыстық. Істеген шауамыздың дені сол болды. Патша үкіметінің отарлық саясатына қарсылық танытумен болдық. Біз енді қазақ газетінің төңерегіне халықтың зиялы өкілдерін тұтастырып, ұлттық саяси жолдарын іздестіріп, жас қазақ интелегатциясының демеушілері болуымыз керек. Таптық прнисіптерді емес, тұтастық идияларын, төңкеріс жолын емес, реформа жолын таңдап алдық. Біз Ресей думасына қатынасып, саяси тәжірибелер жинақтаған қазақ интелегеніттері қазақ қауымы үшін өмірлік маңызды үш мәселеге ерекше көңіл аударуымыз керек. Ол – автономиялық тәуелсіз қазақ мемілекетінің шаңырағын көтеріп, іргесін мықтылау немесе демократиялық федеративтік және парламенттік Ресей республикасы құрамындағы қазақтың ұлттық териториялық автономиясының керегесін кең жайып, шаңырағын биіктете беру. Мен осы соңғысын құптағым келеді.
А х ы м е т. Алашорда үкіметі совет үкіметі мен болъшебектер идиясын қабылдай алмайды. Алайда, адам факторын екінші орынға қойып, бір жақты револоциялық идия жолын таңдаған болъшебектерге алаш ордалықтардың мұндай саясаты оларға түсініксіз. Өз басым автономиялық тәуелсіз қазақ мемілекетінің шаңырағын биіктете беруді құптаймын.
М і р ж а қ ы п. Мен Ахметтің көзқарасына қосыламын. Автономияляқ тәуелсіз қазақ мемлекетінің шаңырағын биіктете берген жөн.
Ә л и х а н. Екіншіден, халық меншігіндегі жерді жеке меншікке бөлмесек, өиткені: қазақ жерді жеке меншік қып алса, башқұрттарша көрші мұжықтарға сатып, бір жылда сыпырылып жалаңаш шыға келеді. Дінді мемілекеттен бөлген тиімді, себебі – молдалар үкіметтен ақша алса, сатылып кетеді. Рухани іс аяқасты болады. Молдалар үкіметке жетекшіл болып, ере жөнеледі. Біздің қазақ, қырғыр дін ісін көркейтетін болса, үкімет ісінен бөліп қойған жөн. Алаш зиялылары уақыттық мемілекетті құру арманымызға жақындадық. Қазақстан тарихы бойынша оқулықтар мен оқу құралдарын жазуға кірісейік. Бұған Нүрпейсов белсенді кірісіп жүр. Қазір қазақ тарихында бұрмалаулар көп. Тіпті батырлардың өзін – «ел бұзар, барымташыл» дегенге келсек, шын тарихи ғылымға сын. Болашақ ұрпақты тура жолға салуды өзімізге парыз, мойнымызға қарыз санауымыз керек. Шаң басып жатқан шын тарихты жаңалап жазу, оқулықтарды құрастыруға федакоктар қатынасу керек.
А х м е т. Ұлттық автономия туралы сөз етсек, қос үкіметтің алашорда мен Түркістан мұхтариятының автономия құру – ұмытылған құрылымдардың қазақ мемілекеттілігін нығайтудағы ролы орасан зор. Ұлыттың өзін-өзі басқаруы, ұлттық бірлік, ұлттың териториялық жағдайын анықтау сияқты үш мәселені шешуге тырысуымыз ең қажетті. Басты түйін. Бұл жайлы төрағамыз Әлихан да ескертті.
М ү с т а ф а. Алты миллион қазағымыз бар. Сол қазақтың басын бір мемілекеттік құрлымға біріктіруге, қазақтың териториясын анықтауға ұмтылу қажет-ақ. Болъшебектер өздері автономия құрғанда, бұл қос құрылымның нәтижелерімен санасуға жәжбүр болады. Қазақ советтік социялитік автономия кеиін республика болып құрылуы әбден мүмкін. Бұған менің көзім жетіп тұр. Оған дейін, екі автономиялық бастаудың біздің тәуелсіздікке зор ықпалы болып қалар бәлкім.
М і р ж а қ ы п. Түркістан мұхтарияты көп мәселелерді заңдық тұрғыда шеше алады. Сондықтан оны тездетіп, іске асыруды жариялау қажет. Съезге қатынасқан делегаттар түгелдей қолдап ұсынылды ғой.
М ү с т а ф а. Түркістан мұхтарияты біздің автономия екенін әзірше жарияламау керек. Өиткені: бұл менің тәуелсіздікке қасылығым емес, әрине саяси тактика қажет бізге де. Түркістан мұхтарияты тәуелсіз ел болған жағдайда, ары қарай өмір сүру қиын болып қалады. Бұл жағдай алашордаға да қатысты.
Ә л и х а н. Мүстафаның сөзінің де жаны бар. Қазіргі саяси жағдайды терең түсінуге тура келіп тұр. Билік муделін жасауымыз керек. Республикалық бсқаруды қолдамауға амалымыз жоқ. Қазақ хандығында монархиялық жүйе сақталып келді. Төре тұқымынан ауысқан хандық билік, соңғы ханымыз Кенесарыға дейін жалғасты. Алашорда мен Түркістан автономиясы биліктің басқарушысы халық арасынан сайланады. Оның қандай тұқым екендігіне, кімнің мұрагері болуына қаралмайды. Заңда сайлау негізінде жалпы халықтық съез арқылы жанама түрде болса да, сайлау арқылы жасалатын билік муделі жасалады. Ол негізінен президенттік республика құрылу көзделінеді.Оған екі түрлі моделді салыстырып талдау қажет.
М ұ х а м е т ж а н Т ы н ы ш б а й. Менің ойымша, біріншіден, АҚШ- тағы сияқты президент басқаратын және штаттар құрамы болсын.
М і р ж а қ ы п. Жоқ, біз ұлыбритания мен Индістанның байланысы сияқты Ресеймен байланыс жасасақ қайтеді? Біз республикада кең тараған республикалық муделді таңдағанымыз жөн ғой деймін? Әділ сайлау өтетін, халықтық басқаруы бар, парламенті мен үкіметі жасақтаған моделдерді үлгі етсек тиімді болар. Біз өзімізді сонау сах, ғұн, үйсіндердің, түркілердің бергі қазақ хандығының тарихи мұралерлеріміз деп санағандықтан, алаш аптономиясының заңды мұрагеріміз. Оған тарихи және хұқықтық жағынан толық негізіміз бар. Себебі: біз қазір сол територяда тұрмыз. Сол халықпен осы жаңа сипатты мемілекет құрдық. Демек өзімізді алашорда мен Түркістан автономиясының заңды мұрагеріміз деп айта аламыз.
І л и а с. Қытаймен арадағы шегара бұрыннан Ресей патшалығы мен Қытай келісімі арқылы анықталған болатын. Қазақстанның шегарасын анықтауда қазіргі ең қиын шаруа – бұрын Ресеймен арадағы шегара анықталмағандығы.
С а к е н. Шегара бөлісіне алашорданың зиялы қауымы қаншалық атсалысқанымен, түпкілікті шешім шығару қазір Мәскеудің қолына өте бастады. Сондықтан қазақ автономиялық социялистік республикасы құрылмай әл бола қоймас.
Б е и і м б е т. Біз осы, кейін қалай болады деп, қарап тұрмай, кеңес үкіметінің орнауы қарсаңында алаш қозғалысын тоқыратпауыз керек қой. Алаш азаматтары елді оятуға жабал кіріскеніміз жөн. Бәріміз де ұлттық біртұтастық идияны құптап отырмыз. Болъшебектер идиясын қабылдаудан сақтанайық.
Д и к т о р д а у с ы. Осы кезде алашорданың Түркістан автономиясының ардагерлерінің барлығы Еврупада, Петербуркте, Маскеуде оқыған азаматтар. Олар дүние жүзлік тарихты, дүние жүзлік саяси хұқықтық територияларды, мемілекеттік басқару моделдерін жақсы білетін. Әрі олар кезкелген саясаткерлерден кем білмейтін. Олар сол себепті Еврупада кең тараған моделді жақтады. Алаш арыстарына жөн сілтеп отырған Әлихан Бөкейханновтың еңбегі ұшантеңіз.
Шымылдық
ҮШІНШІ ПЕРДЕ
БЕСІНШІ КӨРІНІС
Алматы. 1929 жыл. Дауыл соғады. Аспанда дауылпаз құйғып ұшады. Әлихан Бөкейхановтың бөлмесінде Ахмет Байтұрсынов бен Міржақып Дулатов, Мүстафа Шоқай келіп отырады.
Д и к т о р д а у с ы . Патша тақтан құлап, алып империяның саяси билігі күрт өзгеретінін ұққан алаш зиялылары қамдана бастаған. Түркістан мұхтарияты мен алаш автономиясы негізінде армандары жүзеге аса бастаған. 1917 жылғы қазан төңкерісінен соң, 22- қаршада Ташкенітте кеңес билігі орнап, Түркістан халық комисиялары кеңесінің құрылғаны өлкедегі биліктің кеңестер қолына өткені белгілі болды. 14 мүшесі бар, бұл үкіметтің құрамында жергілікті мұсылман халықтаррының өкілі жоқ еді. Бұған жауап іретінде, «Түркістан өлкесі мұсылмандар кеңесі» 26- қарашада Қоқан қаласында, 4- түркістан өлкелік төтенше мұсылмандар съезін шақырды. 3 күнге созылған съезд нәтижесінде, Түркістан өлкесін – Түркістан автономиясы деп жариялады. Саяси билік Түркістан уақытша кеңесі мен Түркістан халық билігіне өткені жөнінде қаулы қабылданады. Түркістан автономиясы мен желтоқсанда құрылған алашорда үкіметі Ортаазия тарихында елеулі орын алып, блъшевектерге оппазициялық күш іретінде қарсы тұра білген қазақ қайраткерлері Түркістан алаш автономияларын сақтап қалу жолында, көршілес әскери және саяси күштермен, мемілекеттік құрлымдармен депіломатиялық қарым-қатынастар жүргізді. Бұл қимыл-әрекет кеңестер одағының билңк басында тұрғандардың шабына от тастағандай болып, тулата бастады. Олар алаш арыстарының көзін жою үшін, әуелі алаш көсемі Әлихан Бөкейхановтан бастады.
(Сахнада күн күркіреп, найзағай жарқылдап, даыл соғады)
Ә л и х а н. Менің басыма тағы ауыр күн туды. Тұтқындалатын болдым.
А х м е т. Не кіна тағып отыр сізге?
Ә л и х а н. КСРО халық комисарлар кеңесі жанындағы ОГПУ «үштігінің» маған жапқан жалавсы – «1921 жылы Орынборда контрреволоциялық ұйым құрдың. Ортаазиялық пантүркісшіл ұйымның басшысы Валидов пен байланыста болдың. 1627 жылы қазақ даласында қарулы көтеріліс даярлау әрекетіне қатыныстың» дейді.
М ү с т а ф а. Оған қандай дәлел-факіттері бар екен?
Ә л и х а н. Дәлел жоқ, жаламен жазылған бірдеңелер көрінеді. Менің көзімді жоюдың сылтауы ғой баяғы. Соттың тергеуі кезінде факіттесіп көрмесем, басқа амал таппай тұрмын. Мүмкін шегара бөлісін – «бөлектендің» дейтін шығар?
І л и а с. (басын шайқап) Қызылдар саяси билікті қолға алған соң, алаш орданы таратып тынды. Шегара мәселесін қазақ револоциялық комитетінің уағында біржайлы қылды ғой. Қазақ социялистік республикасы құрылғаннан кейін, Ленин мен Калинин қол қойған декреттің шығар тұсындағы 1920 жылғы тамыз айында жасалған шаруа еді. Ал орталық Азиядағы шегаралар онан кейін, 1924-1925 жылдары Ташкеніттегі алаш зиялыларының Орынборға ауысар тұсында әл болмады ма? Шегара бөлісін қалайша алаштың ісі демекші?
Ә л и х а н. Қызылдар сынықтан сылтау іздеп, мені қолға алудың қамын жасап жатыр. Шегара бөлісіне бізден ашаш тұлғалары қатысуымен анықталған ғой? Сол кезде Сұлтанбек Қожанов бастаған алаш қайраткерлерінің біразы Ташкеніттің Өзбекстанның құрамында қалып қойғанына қарсылық көрсеткен болатын. Дегенмен, қалай болғанда да шегара бөлісіне бәріміз атсалыстық Солай болуға тиісті әрине. Шындығында түпкілікті шешімнің Мәскеудің қолында болғаны өтірік емес. Қазақты бәйгеге үкімет басқалармен қатар қосты. Қатардағы жұрттар, комитеттер түзеп, істің тізгінін қолдарына алғанда, қазақ көмитет жасай алмай, қарап отырса қалып қоятын еді. Ескі үкімет қатардан жарамсыз деп, шығарып тасталған. Сонда ақталды. Тең болсақ екен деп едік, теңгермеді. Теңгермеген жержде, кем шықсақ ұят болатын болды. Байқауымша, көмитет құрудағы істен кілтипан тауып, «халықты қарсыластыруға желіктірді» дегілері бар сияқты.
А х м е т. Көмитет құру тұсында, алаш балалары мен ақсақалдарына дейін елдің тыныштығын, бүтіндігін ойлап, комитетке дұрыс адамдарды сайлап, комитет жасауға көлденең тұрып, кешіктіремін деушілер болса, комитеттерге жеткізу керек екенін дәріптеді емес пе? Комитетті қалай жасау жайын, кейін де басылған граждан көмитеттері туралы Торғай обсысной комитеттің шығарған боложениесінен тануға болады. «Жоспармен істелсе теріс болмас, комитет жасап, жұрт реттеліп алса, неше түрлі халыққа, мемілекетке керек істердің бәрін оңай, һам шапшаң істеуге болады. Сондықтан комитет жасауда мән көп. Неғұрлым тез жасасаңдар, солғұрлым игілігін көресіңдер, асығу керек» деп «Қазақ» газетіне де басылмады ма? Қазақ арыстары тәуелсіздікке ұмтылды. Азаттықты аңсады. Сол себебті үкімет үшін біз қауыпты болып отырмыз.
АЛТЫНШЫ КӨРІНІС
Алдыңғы көріністегідей. Әлихан, Міржақып, Ахмет, Мүстафалар сөйлесіп отырғанда, екі милиция есік қағып кіреді.
- М и л и ц и я(сомкесінен бір бет қағазды алып) Әлихан Бөкейханов, сізді тұтқындау үшін келіп тұрмыз. Біз – КСРО халық комисиялар кеңесі жанындағы ОГПУ «үштігінің» бұйрығын атқарушылармыз.
Ә л и х а н. Соттың тергеуінсіз албаты тұтқындауға бола ма екен?
- М и л и ц и я (едіреңдеп) Біз оны қайдан білеміз? Мәскеуге, Бутркаға барған соң, сол жердегі соттың тергеушісімен сөлесерсіз. Жүруге дайындалыңыз Әлихан Бөкейханов! Бұйрықты жедел атқармасақ болмайды, бізге де бас керек!
(Әлихан милиция қолына берген бір бет қағазға үңіле қарап, басын шайқап күрсінеді).
Ә л и х а н. (милицияға шаншыла қарап) Мен үйге бар
Қате тапсаңыз, қажетті бөлікті таңдап ctrl+enter басыңыз.
Пікір қалдыру
пікір